วิทยานิพนธ์นี้มีจุดมุ่งหมายที่จะศึกษาเปรียบเทียบลักษณะความสัมพันธ์ระหว่างหัวเมืองประเทศราชฝ่ายเหนือและฝ่ายใต้ของไทยกับรัฐบาลในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โดยศึกษาความแตกต่างของประวัติการได้หัวเมืองทั้งสองมาไว้ในอำนาจของไทย และศึกษาทั้งความแตกต่างในด้านเชื้อชาติ ศาสนา ภาษาและวัฒนธรรมของหัวเมืองทั้งสองด้วย งานวิจัยนี้ดำเนินให้เห็นความแตกต่างของลักษณะความสัมพันธ์ที่หัวเมืองประเทศราชทั้งสองมีต่อรัฐบาลไทยตั้งแต่สมัยกรุงธนบุรีมาจนกระทั่งถึงรัชการของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งเป็นระยะเวลาที่อังกฤษได้แผ่ขยายอิทธิพลทั้งทางการเมืองและทางเศรษฐกิจเข้ามาในหัวเมืองทั้งสองมากขึ้นเป็นสำคัญ อังกฤษมุ่งขยายอิทธิพลทางเศรษฐกิจในหัวเมืองประเทศราชฝ่ายเหนือ แต่มุ่งแทรกแซงในทางการเมืองในหัวเมืองประเทศราชฝ่ายใต้เพื่อจุดประสงค์จะผนวกหัวประเทศราชฝ่ายใต้ของไทยเข้าเป็นส่วนของรัฐบาลมลายูของอังกฤษ พระบาทสมเด็จพรจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงอาศัยความสัมพันธ์อันดีระหว่างรัฐบาลไทยกับหัวเมืองประเทศราชฝ่ายเหนือ ค่อยๆดำเนินการเปลี่ยนแปลงการปกครองหัวเมืองส่วนนี้ โดยเปลี่ยนฐานะจากหัวเมืองประเทศราชมาเป็นมณฑลหนึ่งของไทยใน พ.ศ. 2445 ในขณะเดียวกันพระองค์ทรงดำเนินพระราชโชบายต่อหัวเมืองประเทศฝ่ายใต้ใน 2 ลักษณะคือ ทรงดำเนินการดัดแปลงแบบแผนการปกครองแบบใหม่ให้สอดคล้องกับลักษณะความเชื่อทางศาสนา ขนบธรรมเนียมประเพณีและวัฒนธรรมของราษฎรในเมืองประเทศราชปัตตานี หรือ “หัวเมืองแขกทั้ง 7” โดยรวมเข้าเป็นส่วนหนึ่งของไทยในรูปของมณฑลปัตตานีใน พ.ศ. 2449 ลักษณะหนึ่ง แต่ในหัวเมืองประเทศราชมลายูอีก 4 เมือง ได้แก่ ไทรบุรี ปลิศ กลันตัน และตรังกานูนั้นรัฐบาลไม่สามารถจะรักษาไว้ได้เป็นส่วนหนึ่งของประเทศไทยได้ เพราะรัฐเหล่านั้นซึ่งแตกต่างทั้งเชื้อชาติ ศาสนา ภาษาและวัฒนธรรมจากไทยได้ดิ้นรนอยากอยู่ใต้อารักขาของอังกฤษเช่นเดียวกับรัฐมลายูทั้งหลาย ประกอบกับอังกฤษดำเนินนโยบายบีบคั้นไทยมากยิ่งขึ้นเพื่อเข้าครอบครองหัวเมืองประเทศราชมลายูทั้ง 4 เมือง แทนที่ไทย ดังนั้นใน พ.ศ. 2452 รัฐบาลไทยยอมโอนสิทธิปกครองหัวเมืองทั้ง 4 ให้แก่อังกฤษเพื่อแลกเปลี่ยนกับการยกเลิกอำนาจศาลกงสุลและการกู้เงินสหพันธรัฐมลายูของอังกฤษมาใช้จ่ายในการสร้างทางรถไฟสายใต้
| Subject | จุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จพระ, 2396-2453 ประเทศราช ไทย -- ประวัติศาสตร์ -- กรุงรัตนโกสินทร์ -- รัชกาลที่ 5 ไทย -- การเมืองและการปกครอง -- กรุงรัตนโกสินทร์ -- รัชกาลที่ 5 |
| วันที่พิมพ์ | 2521 |
| ชื่อผู้แต่ง | ชวลีย์ ณ ถลาง |
| โรงพิมพ์ | จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2521 |